انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران

نقش تایپوگرافی در شکل دادن مغز شما

نقش تایپوگرافی در شکل دادن مغز شما

دلیل اهمیت تولید فونت‌های سخت‌خوان از دیدگاه روان‌شناسی

سارا هیندمن
بگردان: آرمان خرمک

معمولا تایپ‌فیس‌های سخت‌خوان در تیتر عناوین دنیای دیزاین و امثال آن قرار می‌گیرد. اما دلیل اینکه فونتی برای خوانش سخت شکل می‌گیرد چیست؟ به نظر عجیب می‌رسد چون با وجود پیشرفت‌های فناوری در پنج و نیم قرن اخیر هدف دنیای چاپ و تایپ‌فیس دیزاین این بوده تا حروف کم و بیش خوانایی بیشتری پیدا کنند. امروزه تمایل بیشتر بر آن است تا زمان ادراک تا جای ممکن به سریعترین حالت برسد و تلاش مغز برای درک پیام به حداقل کاهش پیدا کند، به همین دلیل است که محصولات تولیدی در دنیای شلوغ امروزی به راحتی شناخته می‌شوند یا سیستم آموزشی تلاش می‌کند تا با ساده‌ترین و راحت‌ترین حالت ممکن با جامعه مخاطب خود ارتباط برقرار کند.

نیاز به خوانایی
بسیاری از پژوهش‌های شکل‌گرفته بر روی خوانایی متمرکز هستند، به این دلیل که خوانایی مورد آسان‌ و ملموس‌تری ‌برای اندازه‌گیری و مطالعه است تا واکنش احساسی ما به تایپ‌فیس.
در دهۀ شصت میلادی مارگارت کالورت (1) و جاک کینی‌یر (2) آزمایشاتی را روی علائم جاده‌ای انجام دادند. آنها علائمی را روی ماشین‌هایی که به سمت مخاطب حرکت می‌کرد قرار دادند تا از این طریق کشف کنند که از چه فاصله‌ای، کدام اندازه و نوع فونت خواندنی‌ست. در نتیجه موفق شدند فونتی بسیار خوانای بریتیش را خلق کنند تا در مسیرهای جاده‌ای و موتورسوای مورد استفاده قرار گیرد که متعاقبا این سیستم مدرن در تمام جاده‌های دنیا مورد استفاده قرار گرفت. (3)

اخیرا دانشگاه ام‌آی‌تی (مؤسسه فناوری ماساچوست) (4) و شرکت مونوتایپ (5) در اقدامی مشترک تحقیقی دربارۀ چگونگی بهبود سیستم تایپوگرافی و دیزاین شروع کرده‌اند تا از این طریق برای رسیدن به خوانش متن در یک نگاه به نقطه مشترکی برسند. (6) آنها در واقع سیستم علمی‌تری را نسبت به سیستم عصبی و عملگرای کالورت و کینی‌یر برگزیدند تا بدین طریق بتوانند واکنش‌های لحظه‌ای چشم را در هر ثانیه نسبت به حروف مطالعه کنند.

آیا آسان‌خوانی برابر است با کار کردن آسان؟
مشخص شده که همانقدر علائم واضح‌تر شده‌اند، مغز به این نتیجه رسیده که انجام آن کار به اندازۀ خواندن تایپ فیس راحت است. (7) در واقع وقتی فرآیند دریافت اطلاعات ساده باشد، مغز کمتر برای درک آن تلاش می‌کند، بنابراین به‌طور غریزی این حس پدید می‌آید که انجام کار واقعی هم به همان سادگی خواندن آن است.
در واقع این فرایند ادامۀ همان «خودت انجام بده» (8) است که افراد را تشویق به انجام کارها می‌کند. برای نمونه روان‌شناسان دانشگاه میشیگان از جمعیت دانشجویان 20 ساله آزمایشاتی تهیه کرده‌اند که نشان می‌دهد آنهایی که آموزش‌های روزانه را با تایپ‌فیس راحت‌خوان می‌خوانند باانگیزه‌تر از آنهایی هستند که با تایپ‌فیس سخت‌خوان مطالعه می‌کنند. در این آزمایش، هر دو گروه متنی یکسان را با دو گونه فونت خواندند. آن‌هایی که متن‌شان با فونت آسان‌خوان تایپ شده بود، هشت دقیقه و دو ثانیه برای تمام کردن صرف کردند در صورتیکه این زمان برای آنهایی که متن‌شان با فونت قلم‌مویی تایپ شده بود (که به آن براش استایل می‌گویند) پانزده دقیقه و یک ثانیه بوده است. آن‌هایی که با فونت آسان‌خوان سر و کار داشتند مشتاقانه و منظم فعالیت روزانه‌شان را پیش می‌بردند در صورتی که گروه سخت‌خوان فعالیت‌ خود را کش‌دار و از سر بی‌حوصلگی انجام می‌دادند.

زمانیکه با انتخاب نوع تایپ‌فیس و گزینش کلمات مناسب انتقال اطلاعات تسهیل شود، تصمیم‌گیری هم با راحتی بیشتر صورت می‌گیرد. به همین دلیل ضروری بود تا تمام سوال‌ها به همان سادگی رای دادن یا ثبت کردن رای خوانده شوند.
از من پرسیده شد که آیا خوانایی بهتر نوجوانان را ترغیب به تمیز کردن اتاق خوابشان می‌کند، یا مردم را ترغیب به تمیز نگه داشتن آشپزخانه‌های مشترک؟ و جواب من این بود که متاسفانه تایپ به این اندازه قدرت ندارد، اما اگر خیلی مشتاق هستند چرا انجامش ندهیم؟

حالا چرا باید تایپ‌فیس‌های سخت‌خوان داشته باشیم؟
سوال: چند گونه حیوان را موسی به کشتی برد؟ عصب‌شناس «دکتر دیوید لوئیس» (9) طی تحقیقات خود در می‌یابد افرادی که این سوال را با فونت آسان‌خوانی چون اِریال (10) خوانده‌اند 80 درصد ضریب اشتباه داشتند، در صورتی آن دست که سوال را با تایپ‌فیس سخت‌خوان قلم‌مویی خوانده‌اند ضریب خطای50 درصدی داشته‌اند. من هم با همین آزمایش نتیجۀ مشابهی در ورکشاپم داشته‌ام. (حتما متوجه شده‌اید این نوح بوده که حیوانات را به کشتی برده، نه موسی…)(11)

دکتر لوئیس کشف کرد زمانی که جامعه مورد آزمایش توجه بیشتری را در زمان خواندن متن سخت‌خوان (منظور با تایپ سخت‌خوان) صرف می‌کند ذهن به جای فعالیت خودکار، آگاهی بیشتری در دریافت مطلب ارائه شده پیدا می‌کند که این می‌تواند برای بخاطر سپردن موارد خاص به کار گرفته شود. به گفتۀ لوئیس با سخت‌تر و ناآشنا شدن خوانش، خواننده ملزم به صرف وقت و توجه بیشتر برای درک مطلب است. موید این گفته را می‌توان در مدرسه‌ای در اوهایو مشاهده کرد که طی آن دانش‌آموزان نتایج بالاتری را نسبت به دانش‌آموزانی کسب کردند که کتاب امتحانی آنها برخلاف نمونۀ اول با فونت آسان‌خوان بود.
وقتی یک چیز آشنایی کمتری با آنچه که در خاطر ماست داشته باشد، ذهن تلاش بیشتری برای درک آن خرج می‌کند، به همین دلیل در خاطر هم بیشتر خواهد ماند. «استفن بنهام، (12) (آر‌.ام.آی.تی) (13)»

فونت سانس فورگتیکا (14)
برای اجرا کردن این تئوری، دیزاینرها و روان‌شناسان مؤسسه سلطنتی فناوری ملبورن (آر‌.ام.آی.تی) طی تحقیقی مشترک فونت سخت‌خوانی را دیزاین کردند. ماحصل کار فونتی شد به نام سانس فورگتیکا که البته انتخاب بامزه‌ای بود چون نام اولش را از یکی از دو گونه اصلی فونت به عاریت گرفته بود. برای توضیح مختصر باید اشاره کنم که دو دسته در تقسیم‌بندی فونت وجود دارد، یکی سریف (یا سریف‌دار) که در انتهای ستون حروف پایه دیده می‌‌شود و برای اولین بار در کتیبه‌های رومی‌ها بکار گرفته شده است، و دیگری سانس سریف (به معنای بدون سریف). بنابراین سانس فورگتیکا می‌شود «بدون فراموشی»

سانس فورگتیکا با ویژگی مایل‌بودگی به سمت عقب و با فواصل خالی داخل حروف دیزاین شده است. یکی از اعضای اِی.آی.جی.ای (موسسه هنر گرافیک آمریکا) (15) «انجلا ریچرز» (16) سانس فورگتیکا را اینگونه شرح می‌دهد؛ حروف سانس فورگتیکا رفتاری متفاوت دارند. شکل کلی آنها آشناست اما جایی ناگهان منقطع می‌شود، همانطور که در بخش شکمی حرف M بریدگی تصادفی را شاهد هستیم یا پایۀ دوم حرف h که انگار یادش رفته روی کرسی مماس شود. همانطور که می‌دانیم ایتالیک یعنی مایل بودگی، اما حروف سانس فورگتیکا برخلاف جهتی که به یاد داریم مایل شده‌ است. می‌توان گفت هر قاعده‌ای که در شکل‌گیری فونت‌های خوانا وجود دارد در اینجا به ندرت دیده می‌شود. البته به این معنا نیست که سانس فورگتیکا خوانا نیست، اما برای خواندن حروفش زمان بیشتری باید صرف کرد. در نتیجه این حس داده می‌شود که دوباره خواندن را یاد گرفته‌اید. (17)

این ویژگی به این منظور طراحی شده‌ است تا سرعت خواندن به منظور درک بیشتر اطلاعات کاسته شود، در نتیجه اطلاعات بهتر بخاطر سپرده می‌شوند. در آزمایشی که 300 دانش‌آموز شرکت داشتند 57 درصد از آنها زمانیکه که متن به سانس فورگتیکا تایپ شده بود اطلاعات را بخاطر سپرده بودند، در صورتیکه این میزان با فونت اریال به 50 درصد کاهش پیدا کرده است. با فونت سانس فورگتیکا دانش‌آموزان توجه بیشتری را صرف خواندن کرده بودند در نتیجه اطلاعات در ذهن آنها ماندگارتر و عمیق‌تر دریافت شده بود.

تیم آر.ام.آی.تی این فرایند را دشواری دوست‌داشتنی می‌نامد. در واقع محققان معتقدند موانع در فرایند یادگاری تلاش بیشتری را برای یادگیرنده به همراه دارد، در نتیجه اطلاعات با شناخت عمیق‌تری در حافظه فرد یادگیرنده نگهداری می‌شود. (18)

البته باید در نظر داشت که اگر فونتی بیش از اندازه سخت‌خوان شود، مغز از فرآیند خوانش اطلاعات باز می‌ماند و حتی مخاطب ممکن است بدون اینکه تلاش کند از خواندن آن دست بکشد. بنا به توضیح استفن بنهام سانس فورگتیکا در خوانش به اندازه‌ای مناسب و کافی مانع ایجاد می‌کند تا بخاطرسپاری اطلاعات درست صورت گیرد.

آدم‌ها به سرعت یاد می‌گیرند
به عقیدۀ من تایپ‌فیس غیرمعمولی چون سانس فورگتیکا باید تنها برای کلمات و عبارت‌های مهم در متن استفاده شود نه برای کل آن تا کارکرد درستی در راستای بخاطرسپاری داشته باشد. در واقع عملکرد این تایپ‌فیس همچون دست‌انداز جاده است که باعث می‌شود شما سرعتتان را کاهش دهید و دقت بیشتری داشته باشید، مخصوصا اگر در قسمت پرخطر جاده رانندگی می‌کنید.
اما انسان به سرعت یاد می‌گیرد و با اندکی تمرین در خواندن چیزی که نخست ناآشناست مهارت کسب می‌کند، درست مثل زمانی که زبان جدیدی را رمزگشایی می‌کند. مثال بیاورم؟ در قرن پانزدهم یعنی زمان ورود صنعت چاپ به اروپا خط دِنس گوتیک تکستورا بلک‌لِتر (19) متداول بود. آشنایی با آن باعث شده بود که این خط راحت خوانده شود. (خطی که با آن انجیل چاپ می‌شد) حالا زمان مدرن را در نظر بگیرید که با چه سختی این خط خوانده می‌شود. وقتی اولین بار خطوط سانس سریف در چاپ دیده شد آن را برای خواندن ناخوشایند توصیف می‌کردند. (حتی چاپچی‌ها آن را گروتسک می‌نامیدند) یک قرن طول کشید تا این خط مطرح شود و مورد استقبال خوانندگان قرار بگیرد.

آینده
به لطف پیشرفت هیجان‌انگیز تکنولوژی امکان این فراهم شده تا فونتی داشته باشیم که درون خودش تغییر ملایم ریخت و شکل داشته باشد. این گونه فونت‌ها را متغیر می‌نامیم (20) که هیجان غیرقابل توصیفی را به دنیای تایپ‌فیس تزریق کرده است.
حالا می‌توانیم با این تکنولوژی نوظهور ترکیبی از تایپ‌فیس سخت‌خوان و آسان‌خوان داشته باشیم. در این شیوه حروف به گونه‌ای دیزاین شده‌اند تا در هنگام خواندن اتوماتیک‌وار و یپوسته تغییر کنند، یعنی برای خوانش سریع نوعی استفاده می‌شود که چشم با آن آشناست (دوربین‌های دستگاه مطالعه امکان ثبت حرکات چشم را دارا هستند) و در جایی که دقت به بعضی کلمات و عبارات نیاز است فونت به نوع ناآشنا و تازه‌ای تغییر شکل می‌دهد تا سرعت خوانش کمتر شود و در نتیجه توجه بیشتری از خواننده طلب کند.

خودتان انجام دهید
می‌توانید برای بهبود بخاطرسپاری اطلاعات، فونت سانس فورگتیکا را دانلود و امتحان کنید. یا اصلا متنی را با چند فونت مختلف تایپ کنید تا از این طریق اصطلاحات سخت و آزاردهنده در ذهن شما ماندگارتر شود.

برای این آزمایش کافی‌ست آن بخش‌های مهم برای بخاطرسپاری را مشخص و با ترکیب گونه‌های مختلف تایپ کنید.

آشنایی

تایپ‌فیس‌هایی که راحت خوانده می‌شوند همان‌هایی هستند که پیش چشم ما بیشترین آشنایی را دارند. در همین رابطه زوزانا لیکو (21) می‌گوید: «ما آنچه را بهتر می‌خوانیم که بیشتر خوانده‌ایم» حالا چگونه باید فونت‌ها را ترکیب و مچ کرد؟ اینگونه؛ بخش‌هایی از متن را انتخاب کنید و فونتی سخت‌خوان را جایگزین فونت مورد علاقه‌تان کنید، اصلا آن را با فونتی که بدتان می‌آید عوض کنید، فونتی که از شدت تنفر توجه شما را به خودش جلب کند. در ابتدای حرفه‌م به من پیشنهاد شده بود تا برای نمونه‌خوانی از تایپ‌فیس ناآشنا استفاده کنم، چون باعث می‌شد ایرادها بیشتر به چشم بیایند و این بسیار کارساز بود.

کج و کولگی

ثابت شده که تایپ‌فیس‌های زشت بیشتر بخاطر می‌مانند، پس می‌توانید گناه له و لورده کردن فونت را به عهده بگیرید، البته به شکل افقی، یا می‌توانید از فونت‌های خیلی فشرده (22) استفاده کنید. با این کار شما کلمه یا عبارت مورد نظر برای بخاطرسپاری را نسبت به بقیه سخت‌خوان کرده‌اید درست برخلاف زمانی که خوانش متن به سادگی صورت می‌گیرد و در نتیجه حس آسان‌ترین کار را به مخاطب القا می‌کند.

در بررسی که در تایپ تیستینگ صورت گرفت از شرکت‌کنندگان سوال شد که کدام دسته از فونت‌ها سخت‌خوان‌تر است و 80 درصد از آنها حالت کاملا فشرده را انتخاب کرده بودند.

البته توجه داشته باشید که این آزمایش بنا به تجربیات فرد و جامعه نتایج متفاوتی به همراه خواهد داشت، بنابراین شما باید دست به آزمون و خطا بزنید، حتی شاید قبل از اینکه بخواهید متن را به کس یا گروهی بفرستید، ترجیحا از نمونه‌های آشناتری برای خوانش استفاده کنید.

سارا هیندمن (23) نویسندۀ کتاب، سخنران تد اکس، پژوهشگر و موسس تایپ تیستینگ است. هیندمن تا به امروز تجربیات یادگیری نوآورانه و عمیقی ایجاد کرده تا تایپوگرافی برای همه لذت بخش شود.

********

پی نوشت

(1) Margaret Calvert

(2) Jock Kinneir

(3) برای اطلاعات بیشتر در مورد سیستم علائم جاده‌ای مارگارت کالورت و جاک کینی‌یر به اینجا رجوع کنید.

(4) MIT

(5) type foundry Monotype

(6) برای نگاه اجمالی به تحقیق مشترک مونوتایپ و دانشگاه ام‌آی‌تی به اینجا رجوع کنید.

(7) ‘Why Fonts Matter’ by Sarah Hyndman, Penguin/Random House 2016 page 62

(8) (Do it yourself or DIY) اصطلاحی است که از دهه ۱۹۵۰ میلادی در برخی کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده آمریکا رواج پیدا کرد و معنای آن تعمیر، اصلاح، ساختن یا انجام برخی کارهای فنی در خانه یا بیرون از خانه بدون کمک خواستن از متخصصان و استادکاران آن رشته‌است.

(9) Dr David Lewis

(10) Arial

(11) The Moses Experiment ‘The Brain Sell: When Science Meets Shopping’, by Dr David Lewis

(12) Stephen Banham

(13) RMIT

(14) Sans Forgetica

(15) AIGA

(16) Angela Riechers

(17) برای خواندن مقالۀ ای‌.آی.‌جی‌.آی (نوشته شده توسط انجلا ریچرز) دربارۀ سانس فورگتیکا به اینجا رجوع کنید.

(18) دربارۀ سانس فورگتیکا در بلاگ RMIT و ABC نیوز استرالیا بخوانید.

(19) Dense Gothic Textura Blackletter

(20) variable fonts امکان جدیدی‌ست که در نسحه‌های جدید تولید فونت (مثل فونت‌لب، گلیف و …) پیاده شده است.